W mrocznych czasach II wojny światowej, gdy Polska uginała się pod jarzmem niemieckiej i sowieckiej okupacji, pojawił się człowiek, który podjął się niemal niemożliwej misji. Jan Karski, prawnik i dyplomata, stał się emisariuszem Polskiego Państwa Podziemnego i naocznym świadkiem Zagłady Żydów. Jego losy to poruszająca opowieść o niezłomności, determinacji i wierze w słuszność sprawy wbrew wszelkim przeciwnościom.
Młodość i początki działalności konspiracyjnej
Jan Karski, a właściwie Jan Romuald Kozielewski, przyszedł na świat w 1914 roku w Łodzi. Wychował się w patriotycznej rodzinie, która wpajała mu miłość do ojczyzny i szacunek dla wielokulturowej tradycji przedwojennej Polski. Młody Jan wykazywał nieprzeciętne zdolności – ukończył prawo i dyplomację, a także zdobył stopień oficerski. Gdy wybuchła wojna, bez wahania stanął w obronie kraju. Walczył w kampanii wrześniowej, a po klęsce wstąpił w szeregi rodzącego się ruchu oporu.
Generał Józef Haller – bohater, który połączył Polskę z morzem
Niewola sowiecka i ucieczka z transportu do obozu
Los chciał, że Karski szybko dostał się do sowieckiej niewoli. Trafił do łagru pod Połtawą, gdzie mógł stracić życie lub zdrowie. Dzięki sprytowi i zimnej krwi zdołał jednak uciec z transportu do obozu. Przedostał się do okupowanej Warszawy, gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Stał się kurierem i emisariuszem Polskiego Państwa Podziemnego, realizując misje o najwyższym stopniu trudności i ryzyka.
Raport Karskiego – wstrząsająca relacja naocznego świadka Holokaustu
Przełomowym momentem w wojennej biografii Karskiego była misja, jaką zlecili mu w 1942 roku przywódcy żydowskiego ruchu oporu. Dwukrotnie przedostał się do warszawskiego getta, by na własne oczy zobaczyć gehennę zamkniętych w nim ludzi. W przebraniu ukraińskiego strażnika wszedł też do obozu tranzytowego w Izbicy, skąd Żydzi trafiali do komór gazowych Bełżca. To, czego tam doświadczył, na zawsze odcisnęło się na jego psychice. Sporządzony przez niego raport, znany jako „Raport Karskiego”, stał się jednym z pierwszych i najbardziej wstrząsających świadectw Zagłady docierających na Zachód.
Misja Karskiego – rozpaczliwe próby przekonania aliantów do pomocy
Karski za wszelką cenę chciał zaalarmować światowe mocarstwa i opinię publiczną o dokonywanym przez Niemców ludobójstwie. Przedostał się do Londynu, gdzie spotkał się z politykami i dyplomatami. Zabiegał o to, by alianci podjęli zdecydowane kroki – zbombardowali linie kolejowe prowadzące do obozów zagłady, zrzucili broń dla żydowskich bojowników. Dotarł nawet do prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta, ale reakcja amerykańskiego przywódcy okazała się rozczarowująca. Karski usłyszał jedynie kurtuazyjne uwagi, a jego apele o pomoc dla ginących Żydów zostały zbyte.
Wojciech Korfanty – śląski przywódca i polski bohater narodowy
Emisariusz, któremu nie uwierzono
Mimo usilnych starań Karskiemu nie udało się przekonać przywódców alianckich do podjęcia zdecydowanych działań mogących powstrzymać Holokaust. Paradoksalnie, wielu odbiorców jego raportu zwyczajnie nie chciało wierzyć w opisywaną w nim niewyobrażalną skalę okrucieństwa. Bezsilność i poczucie klęski odcisnęły się głębokim piętnem na psychice Karskiego. Załamany i rozgoryczony, odszedł z czynnej służby kurierskiej. Do końca wojny kontynuował jednak działalność publicystyczną i organizacyjną na rzecz polskiego podziemia.
Maria Skłodowska-Curie – odważna wizjonerka, która zmieniła świat nauki
Emigracja i kariera naukowa w Stanach Zjednoczonych
Po zakończeniu wojny Karski wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie rozpoczął karierę naukową. Jako profesor Uniwersytetu Georgetown przez wiele lat wykładał nauki polityczne i teorię komunizmu. Wydał też książkę „Tajne państwo” opisującą jego wojenne losy i ukazującą realia okupacji w Polsce. Dopiero jednak film „Shoah” z 1985 roku, w którym opowiedział o swoich przeżyciach, przyniósł mu szerszy rozgłos i uznanie.
Późne uznanie i upamiętnienie heroizmu Karskiego
W ostatniej dekadzie XX wieku Jan Karski doczekał się wreszcie należnego uznania. Otrzymał wiele najwyższych odznaczeń państwowych, w tym Order Orła Białego i amerykański Medal Wolności. Uhonorowano go tytułem Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata, a szereg uczelni przyznało mu doktoraty honoris causa. Stał się symbolem niezłomności w walce o prawdę i niesienia pomocy prześladowanym wbrew wszelkim przeciwnościom. Jego postać i dokonania utrwaliły się w zbiorowej pamięci Polaków, Żydów i wszystkich ludzi dobrej woli.
Kontrowersje wokół postaci i spuścizny Karskiego
Jak każda wybitna postać historyczna, również Jan Karski bywa przedmiotem kontrowersji i sporów. Niektórzy krytycy zarzucali mu zbytnią uległość wobec władz na emigracji, inni z kolei niewystarczająco zdecydowaną postawę w wojennych działaniach. Sam Karski, już pod koniec życia, odmawiał przyjęcia roli ikony czy pomnikowej figury. Pozostał sobą – człowiekiem skromnym, stroniącym od zaszczytów, skupionym na merytorycznej pracy i dawaniu świadectwa prawdzie.
Narodowy konserwatyzm – definicja, historia i charakterystyka
Ponadczasowe przesłanie i aktualność misji Jana Karskiego
Losy i przesłanie Jana Karskiego pozostają boleśnie aktualne także dziś, w obliczu odradzających się totalitaryzmów i nasilającej się nienawiści. Jego postawa uczy, że w obliczu zła i krzywdy nie można pozostawać biernym. Trzeba głośno mówić prawdę, nawet jeśli inni nie chcą jej słuchać. Trzeba niestrudzenie apelować o ratunek dla prześladowanych, nawet jeśli grozi to dotkliwymi konsekwencjami. I nigdy nie wolno tracić wiary w sens walki o fundamentalne wartości – godność człowieka, wolność, sprawiedliwość. To najcenniejsza spuścizna, jaką pozostawił nam bohaterski emisariusz z Polski.
